afb.

Fort Isabella (1615)

Vught

In 1618 werd dit fort voor de eerste keer aangelegd. In 1623 werd het, ondertussen gedeeltelijk geslechte, fort herbouwd en vernieuwd. In de jaren 1701-1702 werd het fort wederom vernieuwd waarbij vooral de buitenwerken vernieuwd werden. In 1872 werd ter verdediging van het acces ontstaan door de aanleg van de spoordijk Den Bosch - Boxtel het fort voorzien van een aparte batterij. Na de opheffing in 1914 diende het fort als kazerne en verdwenen de meeste oude gebouwen.
Het werk is in het terrein nog duidelijk herkenbaar. Aan de westzijde is de wal met gracht en contrescarp nog duidelijk aanwezig. Van de gebouwen rest alleen nog de poort met corps de garde.

www.forten-brabant.nl

Fort Isabella: groei, bloei en historie

door Ed Hupkens

Samen met de Monumentencommissie (Wim Kivits) heeft het Vughts Historisch Museum (Henk Smeets) in de periode april tot en met november 2013 een lezingenreeks georganiseerd over de geschiedenis van Fort en Kazerne Isabella. In een viertal lezingen werd stilgestaan bij de geschiedenis van het voormalig verdedigingswerk, de militaire betekenis ervan en zijn rol tijdens het beleg van 's-Hertogenbosch in 1629. Ook werd er aandacht besteed aan het soldatenleven in 17e-eeuwse forten, zoals Isabella er een was. Daarnaast werd met twee excursies stilgestaan bij de natuurontwikkeling en historische sporen op en rond het voormalige fort- en latere kazernegebied.

Rond 16 personen hadden zich op 20 april 2013 verzameld in 't Stroopsoldaatje, het onlangs geopende koffie- en theecafé van Anne-Marie Kooloos in een van de gebouwen op het terrein van de voormalige Isabellakazerne. De naam 'Isabella' verwijst naar aartshertogin Isabella van Spanje (1566-1633), getrouwd met Albert van Oostenrijk, dochter van koning Filips II van Spanje. Tussen 1621 en 1633 was zij de landvoogdes van de Zuidelijke Nederlanden en hertogin van Brabant.

Oudste geschiedenis

Corps de Garde met onderpoort (1701), bijnaam De Puist.

De lange historie van 'de Isabella' bestrijkt turbulente eeuwen. De sporen van dat verleden zijn tot op de dag van vandaag in het landschap terug te vinden. Het voormalige fort en de latere kazerne Isabella ligt op de grens tussen 's-Hertogenbosch en Vught. Fort Isabella werd tussen 1614 en 1618 aangelegd, tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621). Voor de bouw werden de houten huizen van de gehuchten Vranckenhofstad en Het Reut definitief afgebroken. Op Het Reut is het fort gebouwd. Het was een regelmatig vijfhoekige schans met vijf bastions. Aan de buitenzijde van de hoofdwal lag nog een onderwal, een natte gracht, drie ravelijnen (driehoekig verdedigingswerk), enveloppe (beschermingswal) en vervolgens de brede buitengracht. In 1623 werd het fort vergroot en verbeterd. Waarschijnlijk werd toen ook een hoornwerk aangelegd. Het doel van Isabella was het afsluiten van het acces (= toegang of doorgang) ten westen van de Vesting 's-Hertogenbosch en het ondersteunen van de Stelling van Vught.
Tijdens het beleg van 's-Hertogenbosch in 1629 was het Staatse leger in zes wijken of kwartieren verdeeld. Het kwartier van opperbevelhebber Frederik Hendrik zelf was in Vught, op het kasteel Maurick. De zes legerkampen waren onderling verbonden door een zogenaamde contravallatielinie rondom de stad, ongeveer 25 km lang, van waaruit de aanval op 's-Hertogenbosch werd ingezet. Daaromheen lag een buitenlijn van ongeveer 45 km, de circumvallatielinie, zwaar versterkt met bolwerken, schansen en hoornwerken, die erop was gericht bevoorrading of ontzet van de stad te voorkomen. Beide linies waren dijken van 1,80 meter hoog. De circumvallatie had

langs de dijk een brede, diepe gracht lopen. Fort Isabella werd ingenomen, twee maanden vóór de val van 's-Hertogenbosch zelf.

Nieuwere geschiedenis

Rond 1701 werd het fort andermaal verbeterd. Hierbij werd het hoornwerk geslecht en de wallen, de gedekte weg en het glacis (talud vestingwerk) werden verzwaard. Acht barakken werden gesloopt en vervangen door enkele stenen, bomvrije gebouwen. Ook het corps de garde (wachthuis) met onderpoort - met de bijnaam De Puist - dateert uit deze periode. In 1769 werden de hoge gronden rondom het fort afgegraven. Na 1846 nam het belang van Isabella toe door de aanleg van de Stelling van Vught (1844-1848). Onderdeel hiervan vormden acht lunetten (verdedigingswerk van aarde). In verband met de aanleg van de spoorlijn naar Boxtel, werd in 1872 nog een batterij (opstellingsplaats geschut) aangelegd. Na de declassificatie van het fort in 1886 werd een gedeelte van de westelijke buitengracht opgeofferd voor het graven van het Drongelens kanaal. In 1914 verloor het fort definitief zijn vestingstatus. Met de aanleg van de Isabellakazerne in de jaren 1915-1917 verdwenen veel gebouwen van het voormalige Fort Isabella. Van het 17e-eeuwse verdedigingswerk resteren nog delen van twee ravelijnen, de enveloppe en de buitengracht met gedekte weg. Van de gebouwen resteert alleen nog het corps de garde (in het Nederlands wel eens verbasterd tot kortegaard). Van 1922 tot 1940 was het Regiment Wielrijders er gelegerd. Na de Tweede Wereldoorlog bood de kazerne onderdak aan de Stoottroepen e het 2e Regiment Lichte Doelartillerie (1946), 4e Depot (1948), Kaderschool Infanterie (1953), 1e Depot Infanterie (1967), Opleidingscentrum Algemeen (1970). In 1993 werd de kazernefunctie opgeheven. Tussen 1993 en 2012 was het Asielzoekerscentrum Vught er gevestigd. Het gehele Isabellaterrein is rijksmonument.
Het Fort Isabella was onderdeel van de Zuiderfrontier, een Nederlandse militaire verdedigingslinie uit de 16e en 17e eeuw. Enkele gedeelten zijn tot 1952 in gebruik geweest. De linie was de langste aaneenschakeling van forten, vestingsteden en inundatiegebieden die Nederland ooit heeft gekend. Ze diende als bescherming van de Noordelijke Nederlanden tegen Spaanse en later Franse aanvallen. Grote delen van de linie waren gebaseerd op inundatie, onderwaterzetting, vandaar dat de Zuiderfrontier ook wel de Zuider Waterlinie wordt genoemd.

Lezingenreeks en excursies

Voormalige kazernepoort.

Rob de Vrind beet op 20 april 2013 het spits van de lezingenreeks af. Zijn lezing ging over de linies van Frederik Hendrik en over de rol van Fort Isabella tijdens de belegering van 's-Hertogenbosch in 1629. Rob de Vrind is (stads)bioloog, medeoprichter van de Stichting De Groene Vesting, hoeder van de Brabantse cultuur, winnaar van de Duurzaamheidsprijs van Brabant, schrijver, lid van de Stichting Bossche Milieugroep en Milieucafé MINC.
De eerste excursie op 25 mei liet de deelnemers nader kennismaken met de rijke natuur rond Isabella. Twee moerasbossen, de ontwikkelde ecologische zone tussen het Bossche Broek en de Gement - met bezoek aan de ecotunnel - en de aanwezige fauna kregen ruimschoots de aandacht. De rondleiding vond plaats onder leiding van deskundigen van de Natuur- en Milieuwerkgroep Vught.
De tweede lezing vond plaats op 22 juni en had als titel 'Kansen voor natuur op Fort Isabella'. De enthousiaste inleider over de natuurontwikkeling op en rond het Isabellaterrein was Rob Brinkhof. Hij is programmaleider voor De Groene Delta en is werkzaam als landschapsecoloog van de gemeente 's-Hertogenbosch.
Jeff van Schijndel nam op 14 september de derde lezing voor zijn rekening, met als onderwerp Fort Isabella vanuit een militair perspectief. Jeff van Schijndel, oud-beroepsofficier en oud-docent aan de Koninklijke Militaire Academie (KMA), is een autoriteit op het gebied van militaire tactiek, strategie en algemene militaire historie. Onderwerpen als vestingbouw, wapensystemen en wijzen van militair optreden door de eeuwen heen, kwamen in zijn lezing ruimschoots aan bod. Jeff is lid van de Werkgroep Vestingwerken van de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch.

De vierde lezing werd op 19 oktober gegeven door Han Leune, over het leven op en rond Staatse forten in de 17e en 18e eeuw. In zijn voordracht ging Leune uitgebreid in op uiteenlopende aspecten als huisvesting en levensomstandigheden, forten als sociale systemen, gezondheidszorg, betekenis van fortkerken, onderwijs, armenzorg. Han Leune is emeritus hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en auteur van diverse boeken over Staatse forten ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden.
De reeks werd op 16 november afgesloten met een excursie onder leiding van Charles Limonard. Tijdens de rondwandeling werd ingegaan op de historische sporen van het voormalige Fort Isabella. Hier hoort de huidige kazerne ook bij. Na zijn studie aan de KMA werd Limonard aangesteld als pelotonscommandant op de Isabellakazerne, zijn eerste militaire functie. Na diverse andere functies vervuld te hebben, verliet hij als vóórlaatste commandant van de Isabellakazerne in 1993 de militaire dienst. Limonard is lid van de Commissie Fort Isabella en vooraanstaand vestingdeskundige.

Samenvatting

Met dit programma van vier lezingen en twee excursies krijgt de belangstellende deelnemer een goed beeld van het voormalige Fort Isabella. Ze worden gehouden op en rond het sfeervolle Isabellaterrein zelf. De onderwerpen zijn divers en gevarieerd en verhalen over de markante geschiedenis van de oude vesting en haar naaste omgeving, een bron van interessante verhalen. Maar het gaat niet alleen om oude glorie. Het historische complex wacht immers ook een nieuwe toekomst. De gemeente Vught en een groep enthousiaste burgers werken hard aan ideeën voor de herontwikkeling van dit interessante gebied op de grens van Vught en 's-Hertogenbosch. Met deze lezingen- en excursiereeks kijkt men op een andere manier naar de ontwikkeling van 'de Isabella'.

KringNieuws 6 (2013) 6-8

Isabella

door Henny Molhuysen

Het gehucht 'Het Reut' zal wel niemand meer kennen. Het bevond zich vroeger halverwege 's-Hertogenbosch en Vught. Maar in het eerste kwart van de zeventiende eeuw moesten de bewoners verdwijnen: op de plek van hun woongemeenschap zou een fort gebouwd worden!

Er is op het eind van de zestiende eeuw al sprake van het aanleggen van een fort in de Hertogstad zelf. Aartshertog Albertus wilde dit militaire bolwerk realiseren om er het garnizoen in onder te brengen. Het stadsbestuur wilde dit niet; het verlange juist terugtrekking van het garnizoen. Beide partijen kwamen tenslotte overeen dat er weliswaar een fort gebouwd zou worden, maar dat dit buiten de stad zou gebeuren. De inwoners van Het Reut waren de dupe van deze beslissing.

Het fort was een vijfhoekige schans met vijf bastions. Aan de buitenzijde van de hoofdwal lag nog een onderwal en vervolgens de brede hoofdgracht. Hierbuiten lag ondermeer een bedekte weg en meer militaire voorwerken. De weg tussen 's-Hertogenbosch en Vught liep dwars door het fort. Daarbuiten was het drassig zodat het fort - samen met het iets in de richting van de stad gelegen fort Anthonie - een goede verdediging voor de stad vormde.

In 1629 werd het fort na een belegering veroverd, twee maanden voor de val van de stad zelf. Bij latere belegeringen vervulde het fort geen belangrijke rol. Aangetast werd het militaire complex op het eind van de negentiende eeuw. De spoorlijn Boxtel - 's-Hertogenbosch wordt aangelegd over een deel van het fort en de weg tussen de stad en Vught wordt verlegd langs het fort en loopt niet meer over het fort zelf. In 1908 verdwijnt een deel van de voorwerken door de aanleg van het Drongelens kanaal. De stad was intussen ontheven van haar vestingfunctie, met het fort Isabella gebeurde dat pas in 1914.

Vanaf dat jaar worden aarden wallen gegraven en gebouwen afgebroken; andere komen er weer voor in de plaats. De gebouwen blijven hun militaire functie behouden; onder andere werd er in 1932 een bataljon wielrijders gelegerd, thans is er een opleidingscentrum gevestigd. Nog wel. Want de militairen zullen in de loop van volgend jaar 'De Isabella' gaan verlaten. Een nieuwe functie voor het gebouwencomplex is nog niet voor 100 procent bekend; geruchten gaan er wel.

Het fort zelf ligt op het grondgebied van de gemeente 's-Hertogenbosch. De zo kenmerkende grachten en versterkingen buiten het fort bevinden zich op Vughts grondgebied. De wallen zijn inmiddels verworden tot wandelpaden en de 'natte grachten' zijn droog komen te liggen door de aanleg van het Dongelens kanaal. Zou dit ook niet eens gerstaureerd kunnen worden?

Brabants Dagblad donderdag 10 september 1992

1822	E.G. van der Plaat Bekendmaking afbraak en wapenborden van de oude kerk op fort Isabella in 1822 Palier ('s-Hertogenbosch 1822)
1934	B.P.F. van Driel Het ontstaan en de geschiedenis van het Fort Isabella s.n. (s.l. 1934)
1989	Redactie Fort Isabella () Bouwhistorie 's-Hertogenbosch. Jaarverslag '89 (1989) 13
1992	Henny Molhuysen Verhalen en legenden : Isabella Brabants Dagblad donderdag 10 september 1992 (foto)
2009	Aart Vos Fort Isabella, 'een dorp' tussen Den Bosch en Vught Vughtse Historische Reeks 11 (2009) 61-84
2010	Redactie Verzet bouw woningen bij fort Isabella Brabants Dagblad zaterdag 20 november 2010
2012	Puist centrale hart van Fort Isabella De Isabellakazerne in Vught is gebouwd op het voormalige fort met dezelfde naam. De Stichting Fort Isabella beijvert zich voor zoveel mogelijk behoud. Petra Dircks \| Brabants Dagblad woensdag 2 mei 2012 \| 28
2012	Petra Dircks Mogelijk sloop panden Isabella Brabants Dagblad donderdag 20 december 2012 \| 34
2013	‘Samen met Fort Isabella aan de slag’ • Stichting ’s-Hertogenbossche Monumentenzorg pleit voor samenwerking provincie, Vught en Den Bosch. • Rijk moet wel voor zacht prijsje Isabella verkopen aan Vught. • Groeimodel beste optie. Domien van der Meijden \| Brabants Dagblad zaterdag 19 januari 2013 \| 34
2013	Ed Hupkens Fort Isabella: groei, bloei en historie KringNieuws 6 (2013) 6-8
2014	Fort Isabella: rijke historie en natuur Plannen voor zichtbaar maken van historie rondom Fort Isabella in Vught en herstel van de natuur. Miranda van Houtum \| Brabants Dagblad woensdag 26 februari 2014 \| 30-31
2014	Fort Isabella Vught blijft 'broederplaats' Huidige gebruik Fort Isabella Vught door ondernemers, kunstenaars en bewoners wordt voortgezet. Miranda van Houtum \| Brabants Dagblad donderdag 25 september 2014 \| 30
2015	Miranda van Houtum Bijzondere ideeën Fort Isabella Vught in 3D Brabants Dagblad dinsdag 23 juni 2015 \| 7
2015	COA is vaag over verkoop van de ‘Isabella’ in Vught De Isabellakazerne in Vught fungeerde jarenlang als opvang voor asielzoekers. Het COA is nog steeds eigenaar. Miranda van Houtum \| Brabants Dagblad zaterdag 19 september 2015 \| 9
2016	Mannen met een missie: CitaBella Een mini-maatschappij waar functies als zorg, wonen, werken, leren en recreëren samenkomen. Dát is de missie van Vughtenaren Tjeerd Saatrube en Olivier Koning. Miranda van Houtum \| Brabants Dagblad dinsdag 28 juni 2016 \| Regio 6-7
2017	Veel lof voor plan ‘Isabella’: minimaatschappij CitaBella Een ambitieus plan voor Fort Isabella oogst veel lof. „Toonvoorbeeld van nieuw concept”. Miranda van Houtum \| Brabants Dagblad woensdag 25 januari 2017 \| Regio 5
2017	B.J.W. (Bas) Bevaart Werkgroepen : Fort Isabella kent zijn grenzen beter Bossche Kringen 4 (2017) 31-34
2019	Isabella Groep start gauw met bouw vijftien kantoorunits Na het verduurzamen van verschillende gebouwen is de Isabella Groep nu klaar voor het grotere werk. Binnenkort start op Fort Isabella in Vught de bouw van vijftien kantoorunits. De verkoop van veertien 55-plus appartementen start rond de zomer. Miranda van Houtum \| Brabants Dagblad dinsdag 2 april 2019 \| Regio 4

1806

Na de verovering van de Republiek door Fransen in 1795 was er weinig belangstelling voor onderhoud en handhaving van de Nederlandse vestingswerken. Het geld ging op aan de Franse veroveringsoorlogen in het buitenland, zodat er in eigen land bezuinigd moest worden. Voor 's-Hertogenbosch betekende dit zelfs dat op 25 april 1806 de forten Isabella en Orthen van de lijst van verdedigingswerken werden geschrapt. Dit zou overigens maar van korte duur zijn. In september rapporteerde de kapitein-ingenieur der Genie F.Th.J. van Wijck aan zijn chef te Breda, kolonel-directeur der Fortificatiën J.G. Siderius, over de militaire betekenis van beide forten.

Verboden Kringen

1619

Kapittel 21.
De eerste steen gelegd aan het bolwerk bij de Vuchterpoort op het Reut, thans het fort Isabella.

R.A. van Zuijlen, Inventaris der Archieven van de Stad 's-Hertogenbosch 2 ('s-Hertogenbosch 1866) 1263

ca 1625
1629
Onbekend

Hans Boselie en Peter-Jan van der Heijden, Bossche monumenten in beeld (1975) 102-103

C.J. Gudde, 's-Hertogenbosch geschiedenis van vesting en forten (1974) 7, 27, 30, 37, 52, 104, 105, 109, 112-117, 121, 122, 131-132, 134, 135, 146, 155-158, 159, 160, 161, 165, 168, 170, 176, 184, 185, 188, 196, 208, 211, 212, 214, 218, 219, 223, 224, 225-226, 232

Henk Henkes, Van den Raethuys tot Stadhuis (2016) 177, 188, 190

J.H. van Heurn, Beschrijving der Stad 's-Hertogenbosch (2022) 85

A. van Sasse van Ysselt, 'De wapenborden in de voormalige kerk op het fort Isabella onder 's-Hertogenbosch' in: Taxandria (1911) 87-90

Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst (1931) 166

Aart Vos, 's-Hertogenbosch : De geschiedenis van een Brabantse stad 1629-1990 (1997) 14, 43, 44, 168, 409

n: vermelding in een voetnoot

Bossche Encyclopedie |

Fort Isabella (1615)

Vught

Fort Isabella: groei, bloei en historie

Oudste geschiedenis

Nieuwere geschiedenis

Lezingenreeks en excursies

Samenvatting

Isabella

E.G. van der Plaat

B.P.F. van Driel

Redactie

Henny Molhuysen

Aart Vos

Redactie

Puist centrale hart van Fort Isabella

Petra Dircks

‘Samen met Fort Isabella aan de slag’

Ed Hupkens

Fort Isabella: rijke historie en natuur

Fort Isabella Vught blijft 'broederplaats'

Miranda van Houtum

COA is vaag over verkoop van de ‘Isabella’ in Vught

Mannen met een missie: CitaBella

Veel lof voor plan ‘Isabella’: minimaatschappij CitaBella

B.J.W. (Bas) Bevaart

Isabella Groep start gauw met bouw vijftien kantoorunits

n: vermelding in een voetnoot

Locatie

Op deze pagina

Rijksdienst Cultureel Erfgoed

Zie ook